Na južnim obroncima Fruške gore, u Sremskom okrugu, u opštini Irig, nalazi se maleno naselje pod imenom Vrdnik, poznato po čistom vazduhu, termomineralnoj vodi i istoimenom manastiru. Severno od naselja, na nadmorskoj visini od oko 400 m, šuma skriva ostatke u narodu poznate kao vrdnička kula.
Istorijat istraživanja
Pretražujući internet možete pronaći objave na forumima i društvenim mrežama, blogove, veb-prezentacije, pa i novinske članke u kojima se vrdnička kula odnosno njen nastanak dovodi u vezu sa rimskim periodom i vladavinom cara Proba, ali niko, naravno, nije naveo izvor tog podatka. Pominjući Proba u svojoj Istoriji Srema i Petrovaradina, koju je napisao 1820. godine, ugledni apotekar Franc Šams veli kako je video „razvaline njegovog negdašnjeg letnjikovca Vrdnika“ (…römischen Kaiser Probus… Die Ruinen seines ehemahligen Lustschlosses Vrdnik, die ich betrachtete…) (Шамс 2013, 124). Tokom rekognosciranja šezdesetih godina XX stoleća, na prostoru utvrđenja primećeni su „izraziti tragovi građevinskog materijala rimske provenijencije i ljudske kosti“ i nešto „atipične“ grnčarije, dok su u seoskom ataru pronađene rimske kovanice. Na osnovu povoljnog strateškog položaja i otkrivenih nalaza, pretpostavljeno je da se na tom mestu nalazila osmatračnica (spekulum) u zaleđu rimskog limesa (Popović 1967, 173). Međutim, arheološka istraživanja započeta 2015. godine, prva nakon Drugog svetskog rata, pokazala su da utvrđenje i kula potiču iz XIII stoleća a rimskodobnih nalaza nije bilo (Аметовић 2017). O prvim iskopavanjima, koja je nekoliko godina pre početka Drugog svetskog rata izvršio Rudolf Šmit (Шмит и Бошковић 1939, 316), nije bilo moguće pronaći više podataka u literaturi.
Vrdnička kula u istoriji
Vrdnik se u istorijskim izvorima prvi put spominje 1315. godine uz selo Pavlovci „…juxta finem ville Beati Pauli, a parte superioris ville Rednuk…“ (Nagy 1878, 380; Csánki 1894, 254). Nešto kasnije, 1329. godine pominje se kao vašarište, oko 1437. kao Castrum Rednek koji je pripadao Kaločko-bačkoj nadbiskupiji, a 1497. i kao sedište županije Sirmijum (Sedes (comitatus Syrmiensis) Rednek) (Csánki 1894, 233, 237). U srednjovekovnim dokumentima zapisan je i kao Pleb. de Regnicz, Civitas Rednek i Plebanus de Rednek (Csánki 1894, 237). Verovatno je, kao i brojna druga mesta, stradao u turskom osvajanju Srema 1526. godine (Ћирковић 1982, 476-478). Istoričar Aleksandar Krstić pomišlja da bi se opis naselja koje Evlija Čelebi u svom Putopisu naziva „rajska bašta kasaba Fruška“ možda mogao odnositi na Vrdnik (Крстић 2007, 94-95; up. Čelebi 1967, 508), ali nije sasvim jasno na osnovu čega je došao do ovakvog zaključka. Prvi istraživač, Rudolf Šmit je „prema izgradnji i nalazima“ smatrao da je Vrdnik stariji od prvog pomena u izvorima, ne ulazeći u detalje. Prema njegovom mišljenju, grad je branio pristup „najvažnijem“ putu preko Fruške Gore koji je kod Domba (današnji Rakovac u opštini Beočin) dopirao do Dunava (Шмит и Бошковић 1939, 306).
Vrdnička kula: arhitektura
Prvi tlocrt utvrđenja objavio je Đuro Sabo 1920. godine (Szabo 1920, 152, sl. 149). Crtež ne odgovara stanju na terenu i razlikuje se od tlocrta koji je skoro dve decenije docnije načinio Đurđe Bošković (Шмит и Бошковић 1939, 317, sl. 12). Sabo je netačno nacrtao oblik osnove utvrđenja, istočno od branič kule skcirao je objekat kružne osnove, koji na terenu ne postoji, a podgrađe je smestio na zapad, gde se nalazi strma padina. Na istočnoj strani utvrđenja, Rudolf Šmit je iskopao ostatke obujmnog zida podgrađa dužine oko 200 m i širine oko 80-90 m. Tragovi ovog zida otkriveni su uz jugoistočni ugao ulazne kule, pa se pretpostavlja da mu je tu bio početak (Шмит и Бошковић 1939, 316, n. 26). Bošković nije, međutim, ucrtao podgrađe na svom tlocrtu.
Obujmni zid utvrđenja u osnovi ima oblik poluovala čija se ravna strana nalazi na zapadu. Ulazna kapija nalazila se na istoku, a pored nje je nekoć bila ulazna kula, iznutra pravougaone, spolja zaobljene osnove (Шмит и Бошковић 1939, 315-316). Južni i jugozapadni delovi obujmnog zida, pri dnu debljine oko 2,9 m, očuvani su do visine od oko 3-4 m (Gere 2000). Na spoljašnjoj strani južnog dela zida uočljivi su polukružni kontrafori.
Unutar utvrđenja dominiraju ostaci branič kule podignute na steni. Vrdnička kula ima osnovu u obliku blago izduženog polukruga, čija se ravna strana takođe nalazi na zapadu (Šmit i Bošković 1939, 315). Sastojala se od prizemlja i tri sprata, ukupne visine oko 18 m. Visina svake etaže je skoro 4 m. Uglovi kule načinjeni su od krupnih kamenih blokova, a većma je zidana od lomljenog kamena različitih dimenzija (Gere 2000), mada je uočljiva i upotreba opeke. Red nejednakog krupnog kamena smenjuje nekoliko redova sitnog (Gere 2000). Sabo smatra da su opekom rađene popravke (Szabo 1920, 154).
Ulaz u kulu se nalazi na prvom spratu, u središnjoj osi zapadnog, ravnog zida. Ispred ulaza su vidljiva samo ležišta za držače koji su nosili pokretni most. Dovratnici su bili načinjeni od kamenih blokova dimenzija 0,4 x 0,4 m naslaganih jedan na drugi. Očuvan je levi dovratnik i deo desnog dovratnika. Levo od ulaza u kulu, u zidu se otvara stepenište koje pod nagibom od gotovo 45° vodi do drugog sprata a potom skreće pod pravim uglom. Svod kapije i stepenište u zidu načinjeni su od crvene opeke (dimenzije: 12 x 28 x 5 cm). Širina stepeništa je 1,06 m, debljina unutrašnjeg zida 0,7 m, a debljina spoljašnjeg 0,8 m. Na mestu gde su stepenice skretale moglo se pristupiti drugom spratu a do trećeg su možda vodile drvene stepenice (Gere 2000).
Naspram ulaznih vrata nalazi se veći prozorski otvor. Na drugom spratu, južno u odnosu na prozor sa prvog sprata, može se uočiti okvir prozora od opeke. Otvor za dimnjak primetan je u donjem delu severozapadnog ugla drugog sprata (Gere 2000). Na fotografijama se, čini se, nazire i trag peći.
Uzgredni pomen rimskog građevinskog materijala i „atipične“ grnčarije nisu dovoljan dokaz za postojanje rimskog spekuluma na prostoru utvrđenja u Vrdniku. Kako su i skorašnja arheološka istraživanja pokazala, utvrđenje i branič kula podignuti su u srednjem veku. Nadajmo se novim, sistematskim iskopavanjima, kako bismo ovaj srednjovekovni spomenik detaljnije izučili i upotpunili mozaik života u srednjem veku na prostoru Srema. A možda se ipak i pokaže da je na ovom mestu bilo aktivnosti i u rimsko doba.
Izvore: idigitup.com
